سواد رسانه ای
سواد رسانه ای
در این مطلب می خواهیم به بررسی معنای سواد رسانه ای و مولفه های آن و ضرورت آن در دنیای امروز بپردازیم. آیا می دانید سواد رسانه چیست ؟ با ما همراه باشید.
رسانه چیست؟
تعاریف مختلفی برای رسانه وجود دارد. مفهوم رسانه در طول زمان با تغییر همراه بوده است. با این حال یک تعریف ساده از رسانه می تواند چنین باشد: “رسانه هر ابزار، روش و وسیله ای است که برای برقراری ارتباط به کار برود.”
امروزه می توان گفت تمام پلتفرم ها، شبکه ها و کانالهایی که محتوایی را به اشتراک می گذارند رسانه محسوب می شوند.
تاریخچه
در زمان گذشته رسانه های چاپی یکه تاز بودند. روزنامه ها، مجلات و کتاب ها مخاطبین زیادی داشتند و از اهمیت ویژه ای برخوردار بودند. گروه قابل توجهی از مردم روزشان را با خواندن روزنامه هنگام صرف صبحانه آغاز می کردند و اگر روزنامه به دستشان نمی رسید انگار چیزی را گم کرده بودند. شبیه همین مسئله در مورد هفته نامه ها و ماهنامه ها هم وجود داشت. سیل مخاطبین علاقمند، در روزی که قرار بود هفته نامه منتشر شود به کیوسک های مطبوعات مراجعه و نشریه مورد نظر خود را خریداری می کردند.
یکه تازی رسانه های چاپ و نشر به قدری بود که بعدها واژه پرس (press) به عنوان پسوند به نام برخی از خبرگزاری های مشهور دنیا اضافه شد. اسوشیتد پرس، فرانس پرس وحتی پرس تی وی از این جمله هستند. پرس همان دستگاه پرس است که در صنعت چاپ به کار می رود. کلمه طبع هم که در مطبوعات به کار می رود در زبان عربی به همان معنی پرس است.
با ورود رادیو و تلویزیون به عرصه رسانه، شاهد انقلابی در این زمینه بودیم. مخاطبین به شدت جذب این رسانه ها شدند. یکی از مزایای مهم این نوع از رسانه این بود که طیف مخاطبینش به شدت گسترده بود. یعنی مخاطبین روزنامه ها و مجلات افراد باسواد خواندن و نوشتن بودند در حالی که مخاطبین رادیو و تلویزیون نیازی به سواد نداشتند. از کودکان تا سالخوردگان می توانستند محتوا را مصرف کنند. شکل استفاده از محتوا هم خیلی ساده تر بود. نیازی به مطالعه نبود و تنها باید برنامه ها را می دیدند یا می شنیدند.
اما انقلاب اصلی در دنیای رسانه با ظهور شبکه های کامپیوتری و اینترنت شکل گرفت. واقعیت این است که با پیدایش اینترنت، تغییرات بسیار گسترده ای در شکل، مفهوم و کارکرد رسانه رخ داد.
رسانه به عنوان تجارت و صنعت
این نکته مهم را باید در نظر داشت که مدتهاست رسانه به نوعی تجارت و صنعت تبدیل شده است. رسانه در ابتدا تنها یک ابزار اطلاع رسانی بوده ولی به تدریج تبدیل به یک تجارت و صنعت پرسود شده است. تعداد زیادی از افراد در این تجارت نقش دارند. بنابراین باید به جنبه اشتغال زایی و کارآفرینی این عرصه هم توجه کرد. افرادی که در زمینه چاپ و نشر، تبلیغات، خبرنگاری و روزنامه نگاری، سینما و تئاتر، رادیو و تلویزیون، شبکه های اجتماعی و حتی ایجاد و مدیریت وب سایت ها و وبلاگ ها فعالیت می کنند در این صنعت نقش دارند.
رسانه خوب است یا بد؟
در مورد تمام پدیده ها معمولا این سوال پیش می آید که فلان چیز خوب است یا بد؟ هرچند در مورد رسانه و کلا تکنولوژی شاید این پرسش کودکانه به نظر برسد ولی به هر حال باید به آن پاسخ دهیم. ممکن است بگویید مگر رسانه هم ممکن است بد باشد؟! واقعیت این است که همه چیز نسبی است. هر پدیده و ابزار حاصل از علم و تکنولوژی، مزایا و معایبی دارد. در بسیاری موارد، تکنولوژی مزایای زیاد و معایب کمی دارد. این مسئله در مورد رسانه هم صادق است. بدیهی است رسانه ها کاربردها و مزایای مثبت زیادی دارند ولی معایب کمی هم دارند که باید مدنظر قرار گیرد.
عناصر رسانه
برای شناخت بهتر رسانه حتما باید عناصر رسانه را بشناسیم. رسانه سه عنصر اساسی دارد:
- پیام یا محتوا
- مخاطب
- بستر ارتباطی
پیام همان حرف یا مقصودی است که قرار است از طریق رسانه منتقل شود. در واقع فرد یا گروهی که محتوا را تولید می کنند هدف یا اهدافی از ایجاد آن دارد و آن اهداف در قالب پیام بیان می شود. محتوا می تواند به شکل های مختلفی مانند متن، صوت، تصویر یا ویدیو تولید شود.
مخاطب شخص یا اشخاصی هستند که رسانه برای برقراری ارتباط با آنها فعالیت می کند. مخاطبین به نوعی مهمترین عنصر رسانه هستند. اگر مخاطبی نباشد اصولا وجود رسانه بی معنی است.
منظور از بستر ارتباطی همان نوع رسانه است که در مبحث نسل های رسانه به آن می پردازیم. در واقع یعنی پیام با چه شیوه ای باید در اختیار مخاطبین قرار گیرد.
دسته بندی های رسانه
بر اساس معیارهای مختلف، دسته بندی های گوناگونی از رسانه ارائه شده است که به مهمترین آنها اشاره خواهیم کرد:
رسانه از نظر تعداد مخاطبین
این دسته بندی رسانه را از نظر تعداد مخاطبین بررسی می کند. رسانه می تواند فردی یا جمعی باشد. رسانه فردی، شخصی و خصوصی است و برای برقراری ارتباط بین دو فرد یا تعداد انگشت شماری از افراد به کار می رود. مثلا ردوبدل شدن نامه یا پیامک بین دو نفر. اما رسانه جمعی، عمومی است و گروهی از مخاطبین را در بر می گیرد. مثل کتاب، تلویزیون و شبکه های اجتماعی. اصطلاح رسانه انبوه (Mass Media) هم گاهی برای رسانه های گروهی به کار می رود.
رسانه از نظر گستره جغرافیایی
از نظر گستردگی جغرافیایی رسانه ممکن است محلی، منطقه ای، ملی و جهانی باشد. رسانه محلی فقط یک حوزه محدود شهری یا محله را شامل می شود. مانند بروشورهای تبلیغاتی در محلات شهرهای بزرگ یا کانال های اطلاع رسانی در روستاها. گستردگی رسانه منطقه ای یک ایالت یا استان است. مانند نشریات یا شبکه های تلویزیونی داخل یک استان. رسانه ملی یک کشور را در بر می گیرد. مانند کانال های تلویزیونی، روزنامه ها و سایت های داخل یک کشور. بالاخره رسانه جهانی یا بین المللی برای مخاطبینی در تمام دنیا تولید محتوا می کند. مانند خبرگزاری های بین المللی، شبکه های ماهواره ای یا بسیاری از وب سایت هایی که می شناسیم.
رسانه از نظر نوع
یکی از طبقه بندی های بسیار مهم رسانه، دسته بندی بر اساس نوع رسانه است. نوع رسانه می تواند یکی از این موارد باشد:
- چاپی : کتاب، روزنامه، مجلات و کلا صنعت چاپ
- پخش : برنامه هایی که از رادیو، تلویزیون و یا دستگاههای پخش صوت و ویدیو پخش می شوند.
- کامپیوتری : برنامه ها، نرم افزارها، اپلیکیشن ها و بازیهای کامپیوتری
- تبلیغات شهری : بنرها و بیلبوردهای تبلیغاتی که در مکان های مختلف شهرها می بینیم.
- اجتماعی : منظور همان شبکه های اجتماعی است که به عنوان رسانه یک شخص یا گروه به کار روند.
ابزارهای رسانه
هدف رسانه انتقال پیام است. محتوا و پیام برای انتقال نیاز به یک بستر ارتباطی دارد. ابزارهای رسانه همان بسترهای ارتباطی و خطوط انتقال پیام هستند. مهمترین ابزارهای رسانه عبارتند از:
- رادیو و تلویزیون
- کتاب، روزنامه و مجله
- دستگاه های پخش صوت و فیلم
- موبایل
- اینترنت و شبکه های اجتماعی
- انواع نرم افزارها و سخت افزارها
- هنر(سینما، تئاتر، موسیقی، نقاشی و …)
نسل های رسانه
رسانه در طول زمان تغییرات زیادی کرده است. این تغییرات را می توان در چارچوب نسل های مختلفی دسته بندی کرد. هر نسل ویژگی های خاص خود را داراست و رسانه های موجود در هر نسل شباهت های معنی داری با هم دارند. پنج نسل برای رسانه وجود دارد که آنها را معرفی می کنیم.
- نسل اول – شنیداری: جارچیان، واعظان، سخنرانی
- نسل دوم – نوشتاری: کتاب، روزنامه، مجله
- نسل سوم – دیداری: تلویزیون، سینما
- نسل چهارم – اینترنت: وب سایت ها، شبکه های اجتماعی
- نسل پنجم – واقعیت مجازی: واقعیت مجازی، واقعیت افزوده، متاورس
سواد رسانه ای
ابتدا باید مفهوم سواد را بدانیم و سپس سواد رسانه ای را تعریف کنیم. سواد در صد سال گذشته معانی مختلفی داشته. ابتدا هر فرد که می توانست به زبان مادری خود بنویسد و بخواند باسواد محسوب می شد. بعد به تدریج مفهوم سواد گسترده تر شد. مثلا دانستن زبان خارجی مثلا انگلیسی هم سواد محسوب شد. بعضی افراد حتی نداشتن مهارت هایی مانند رانندگی را معادل بی سوادی تعبیر کردند. به تدریج و با گسترش کامپیوترها، توانایی کار با کامپیوتر جزیی از سواد به حساب آمد و کم کم اصطلاحات دیگری مانند سواد مالی، سواد دیجیتال و سواد رسانه ای هم مطرح شدند.
حال وقت آن است که تعریفی از سواد رسانه ای ارائه کنیم. تعاریف مختافی از این اصطلاح وجود دارد ولی به نظر می رسد یکی از بهترین تعاریف چنین است: ” سواد رسانه ای یعنی درک درست، توانایی تحلیل، مدیریت و فرهنگ استفاده مناسب از انواع رسانه هایی که هر روز در زندگی ما نقش دارند.” این تعریف نشان می دهد شخصی که سواد رسانه ای دارد باید اطلاعات درست و نادرست را از هم تشخیص دهد و بتواند اطلاعات را دسته بندی کند و تحلیل درستی از اطلاعات داشته باشد. فردی که سواد رسانه ای بالایی دارد، رسانه مورد نظر و مورد نیازش را از بین رسانه های متعدد پیدا می کند و سره را از ناسره تشخیص می دهد و بازیچه تاثیرات مخرب رسانه نمی شود بلکه از فواید رسانه بهره می برد.
لزوم سواد رسانه ای
دنیا دائما در حال تغییر است. همه چیز پویا است. چه بخواهیم و چه نخواهیم رسانه بخشی جدانشدنی و غیر قابل انکار در دنیای امروزی است. بنابراین چاره ای جز این نداریم که رسانه را بشناسیم و به درستی از آن استفاده کنیم. دلیل بسیار مهمی که لزوم داشتن سواد رسانه ای را کاملا آشکار می کند تشخیص اطلاعات درست است.
در این ارتباط لازم است با دو واژه diss information و miss information آشنا شویم. miss information یعنی اطلاعات اشتباه یا نادرست و diss information یعنی اطلاعات جعلی.
انتخاب رسانه
در گذشته تعداد رسانه ها بسیار کم بود ولی امروزه رسانه های بسیار زیادی وجود دارند. واقعیت این است که در زمان گذشته مردم به دنبال رسانه بودند ولی در حال حاضر این رسانه ها هستند که به دنبال مردم هستند. رسانه ها رقابت بسیار شدیدی با یکدیگر دارند و تلاش می کنند بر اساس سلیقه و علایق مخاطبین خود محتوا تولید کنند.
در چنین شرایطی مخاطبین ناگزیرند بر اساس نیازها و در راستای اهداف خود، رسانه مورد نظرشان را انتخاب کنند. هیچ کسی نمی تواند تمام رسانه ها را دنبال کند حتی اگر تمامی زمانش را برای این کار صرف کند. در واقع این کار نه تنها غیرممکن است غیرضروری هم هست. هر شخصی برای جلوگیری از اتلاف وقت باید تنها رسانه هایی را دنبال کند که به آنها علاقه یا نیاز دارد.
نقش و کارکرد رسانه
امروزه رسانه نقش های گوناگونی در جوامع بشری ایفا می کند. درک کارکردهای متفاوت رسانه بسیار مهم است و به ما گوشزد می کند که سواد رسانه ای چقدر اهمیت دارد. رسانه ها گاهی چنان قدرتی دارند که تاثیر شگرفی بر جامعه می گذارند و تغییرات قابل توجهی در باورهای افراد ایجاد می کنند.
مهمترین کاربردهای رسانه عبارتند از:
- آموزش
- سرگرمی
- اخبار
- ارتباط
- تبلیغات
- تجارت
- ترویج عقاید و فرهنگ
- اعمال قدرت سیاسی و نظامی
هوش مصنوعی و رسانه
واقعیت این است که پس از پیدایش کامپیوتر و گسترش آن، رسانه به شدت تغییر کرد. وب و اینترنت نقش چشمگیری در این تغییرات داشتند و اوج این تغییرات را می توان در شبکه های اجتماعی مشاهده کرد. خصوصا هنگامی که دانش هوش مصنوعی به شکل امروزی توسعه پیدا کرد و تمام تکنولوژی و زندگی انسان را تحت تاثیر قرار داد، رسانه ها هم از این تغییرات در امان نماندند.
غول ها و برندهای معتبر فناوری اطلاعات دنیا مانند گوگل و متا (فیسبوک) با استفاده از پدیده ای به نام “تحلیل داده” افق جدیدی را در رسانه های دیجیتالی گشوده اند. با کمک تحلیل داده می توان کاربر را کاملا رصد و تحلیل کرد. هنگامی که در وب جستجو می کنید یا در شبکه های اجتماعی کامنت می گذارید یا چیزی را لایک می کنید یا متن یا تصویری را به اشتراک می گذارید، فعالیت هایی انجام می دهید که جزیی از رفتار شما در فضای مجازی است. با تحلیل این رفتار شناختی نسبی از کاربر حاصل می شود. هر چه تعداد و مدت زمان فعایت کاربر بیشتر می شود تحلیل بهتری از شخصیت و رفتارش به دست می آید. البته قطعا تکنیک ها و الگوریتم هایی که برای تحلیل داده استفاده می شوند بسیار موثر خواهند بود.
شاید باور کردنش سخت باشد ولی این شناخت حتی میتواند بیشتر از شناخت اعضای خانواده یک شخص باشد. به عنوان مثال گوگل به کارمندان جدیدی که قصد دارد استخدام کند می گوید: “نیازی نیست فرمی پر کنید یا اطلاعاتی از خودتان بدهید زیرا ما شما بهتر از خودتان می شناسیم. فقط کافی است یک جی میل یا شماره تلفن ثبت شده از خودتان به ما اعلام کنید.”
تحلیل داده روی اطلاعات شبکه های اجتماعی می تواند به پیشگویی های جالب منجر شود مثلا اینکه مردم یک منطقه یا کشور چه کالاهایی را در آینده خواهند خرید یا در انتخابات به چه گزینه ای رای خواهند داد؟
به نظر شما رسانه ها در آینده چه تغییراتی خواهند کرد و نقش سواد رسانه ای چه تاثیری بر زندگی انسانها خواهد گذاشت؟
نظرات خود را برای ما بنویسید.
همچنین اگر به این مطلب علاقمند هستید توصیه می کنیم این مقالات مشابه را هم ببینید:
